مستند اجتماعی چیست؟

به گزارش فیلم‌نت نیوز، کلمه مستند از زمانی که جان گریرسون فیلمساز و منتقد بریتانیایی در سال ۱۹۲۶ آن را در اشاره به فیلم «موانا» (Moana) اثر رابرت فلاهرتی به کار برد، تغییر و تحول‌های زیادی را تجربه کرده‌است. از مستندهای نخبه‌گرای خود گریرسون گرفته تا مستندهای غیرداستانی مانند «باراکا» (Baraka) از ران فریک، تا مستندهای مشهور امروزی مانند «رژه پنگوئن‌ها» (March of the Penguins) از لوک ژاکه، همگی بخش جداناپذیری از تاریخ سینما و زندگی انسان‌ مدرن به شمار می‌آیند و در واقع میل و تلاش به ثبت واقعی آن چه که می‌گذرد، همواره جزء جداناپذیری از ذات انسان بوده‌ و همین موضوع نیز در ابداع این شاخه تاثیر داشته است.

مستند اجتماعی نیز از دل مفهوم مستند برخاسته‌ است. این نوع مستند، با تکیه بر خود جامعه و مفاهیمی که هنجارها و ناهنجارهای جامعه را تشکیل می‌دهند، به بررسی دغدغه‌های انسان‌ها می‌پردازد. در این مطلب سعی خواهیم کرد تا شما را با تعریف این ژانر و مهم‌ترین شاخص‌های تشکیل‌دهنده‌ آن آشنا کنیم.

فیلم مستند چیست؟

طبق یک تعریف کلی که توسط دیوید بوردول تئوریسین سینما از فیلم مستند ارائه شده است، فیلم مستند، اطلاعات مبتنی بر واقعیت را درباره دنیای بیرون از فیلم ارائه می‌دهد. به عبارت دیگر، مستندها ما را با حقایق و رویدادهای دنیای واقعی آشنا می‌کنند، اما همواره درباره‌ ارائه‌ تعریف دقیق از این گونه سینمایی، اختلاف نظرات فراوانی وجود داشته‌است برای مثال، تیموتی کریگان در کتاب «راهنمای مختصری برای نوشتن درباره فیلم» مستند را اثری غیر داستانی توصیف می‌کند که به رویدادها و افراد واقعی می‌پردازد و اغلب ساختار روایت سنتی را کنار می‌گذارد. در این تعریف، تاکید بر غیرقابل‌دستکاری بودن سوژه‌ها و روایت غیرخطی در برخی مستندهاست.

آنچه که آنت کوهن در «فرهنگ‌نامه‌ مطالعات سینمایی» مطرح می‌کنند، جامع‌تر است. او فیلم مستند را فعالیتی فیلمسازی می‌داند که با مسائل، موسسات و افراد واقعی و مبتنی بر واقعیت (معمولاً معاصر) سر و کار دارد. هدف این نوع فیلمسازی می‌تواند آموزش، اطلاع‌رسانی، برقراری ارتباط، ترغیب، افزایش آگاهی یا برآوردن کنجکاوی باشد. مخاطب یک مستند شهروند جامعه‌ای تلقی می‌شود و مواد اولیه‌ آن (تصاویر و صدا) به جای ساخته شدن، از دل واقعیت انتخاب و چیده می‌شوند. در مستندسازی، معمولاً «افراد واقعی» در مکان‌های واقعی با نور طبیعی و صدای محیط فیلمبرداری می‌شوند. گرچه فیلمسازی به این شکل به سال‌های اولیه‌ سینما برمی‌گردد (مانند فیلم‌های خبری و فیلم‌های سفرنامه‌ای)، اما اصطلاح «مستند» تا دهه‌ی ۱۹۲۰ و با تعریف جان گریرسون به عنوان «پردازش خلاقانه‌ واقعیت» باب نشد.

مستند اجتماعی چیست؟

مستند اجتماعی، بخش قدرتمندی در مستندسازی است که با تاباندن نور بر تاریکی‌های اجتماع به ندای دردها و امیدهای بشریت تبدیل می‌شود. این فیلم‌ها با پرداختن به موضوعات بنیادین اجتماعی مانند حقوق بشر، نابرابری‌های اجتماعی، نگرانی‌های محیط زیستی یا ناآرامی‌های سیاسی، به دنبال افزایش آگاهی، برانگیختن حس همدردی و الهام‌بخشیدن به کنش‌گری هستند.

این دسته از فیلم‌های مستند با روایت‌های گاه تلخ و گاه امیدوارکننده، تابلویی عریان از معضلاتی مانند بی‌عدالتی، فقر، نابرابری و ستم را به تصویر می‌کشند. در این میان، صدای خاموش اقشار آسیب‌پذیر و حاشیه‌نشین به گوش جهانیان می‌رسد و حقایقی انکارناپذیر در برابر چشمانمان قرار می‌گیرد.

اما رسالت مستندهای اجتماعی تنها به نشان دادن مشکلات ختم نمی‌شود. این آثار با ظرافت و قدرت، چالش‌هایی را پیش روی مخاطب قرار می‌دهند که تامل و تفکر را برمی‌انگیزند. بیننده به چالش کشیده می‌شود تا هنجارها و باورهای خود را زیر سوال ببرد، نقاب از ظلم و ستم بردارد و در نهایت، به دنبال راه‌حل‌هایی برای التیام زخم‌های جامعه باشد.

از دیگر نقاط قوت این ژانر، می‌توان به قدرت برانگیختن همدلی در آن اشاره کرد. مستندهای اجتماعی با به تصویر کشیدن داستان‌های واقعی و ملموس، پلی بین دنیای ما و دنیای رنج‌دیدگان و ستم‌دیدگان ایجاد می‌کنند. در این میان، حصارهای بی‌تفاوتی فرو می‌ریزند و تماشاگر به عمق وجود انسان‌هایی که در تاریکی و محرومیت زندگی می‌کنند، رهنمون می‌شود.

بیشتر بخوانید

مستندهای محیط زیستی که دید شما را تغییر می‌دهند

مستند اجتماعی، آینه‌ای تمام‌نما از دردها و امیدهای بشریت است. این ژانر جسور، با به تصویر کشیدن تابو‌ها و خطوط قرمز، نقشی بی‌بدیل در بیداری افکار عمومی و ایجاد گفتمان‌های سازنده برای تغییر ایفا می‌کند.

در واقع می‌توان گفت که مستندهای اجتماعی صرفا فیلم‌هایی برای سرگرمی نیستند، بلکه فریادی رسا در برابر بی‌عدالتی و ندایی برای التیام زخم‌های بشریت به شمار می‌آیند. این سینما، سینمایی متعهد و مسئول است که تماشاگر را به سفری پرمخاطره اما ضروری در اعماق وجود انسان و تاریکی‌های جامعه می‌برد.

ویژگی‌های مستند اجتماعی چیست؟

مستندهای اجتماعی، پنجره‌ای به سوی دنیای واقعی و ناب هستند. این نوع فیلم‌ها، با کنار گذاشتن داستان‌های خیالی، به سراغ مسائل و معضلات واقعی جامعه می‌روند و تصویری صادقانه از زندگی انسان‌ها در شرایط مختلف ارائه می‌کنند. فقر، نابرابری، حقوق بشر، آموزش، بهداشت و محیط زیست، تنها برخی از موضوعاتی هستند که در مستندهای اجتماعی به آن‌ها پرداخته می‌شود.

اما چه چیزی یک مستند را به یک مستند اجتماعی تبدیل می‌کند؟ در اینجا به چند ویژگی کلیدی این نوع مستندها اشاره می‌کنم:

۱.    موضوعات انسانی و اجتماعی

در قلب مستندهای اجتماعی، دغدغه‌های انسانی و مسائل واقعی جامعه قرار دارد. این مستندها به دنبال آن هستند که صدای اقشار خاموش را به گوش مخاطبان برسانند و زنگ خطر را در مورد معضلاتی که گریبانگیر جوامع بشری است، به صدا درآورند.

۲.    واقع‌گرایی

مستندهای اجتماعی به دنبال فریب مخاطب و یا تحمیل دیدگاه خاصی نیستند. در این نوع مستندها، دوربین به میان مردم عادی می‌رود و تصویری بی‌واسطه از زندگی روزمره آنها را به تصویر می‌کشد. استفاده از فیلم‌برداری در مکان‌های واقعی و حضور افراد حقیقی به جای بازیگران، از جمله المان‌های کلیدی در خلق فضای واقعی و ملموس در این مستندها است.

۳.    روایت غیرداستانی

در مستندهای اجتماعی، خبری از داستان‌های ساختگی و فیلمنامه‌های پر پیچ و خم نیست. در این نوع مستندها، روایت‌گر، خود واقعیت است. به همین دلیل، شاهد استفاده از مصاحبه‌ها با افراد متخصص، تصاویر واقعی و آرشیوی و همچنین تحلیل و بررسی دقیق موضوعات هستیم.

۴.    تحقیق و پژوهش عمیق

ساخت مستند اجتماعی قوی، نیازمند تحقیق و پژوهش گسترده است. مستندساز باید با اشراف کامل بر موضوع مورد بحث، به سراغ ساخت فیلم برود. این تحقیقات می‌تواند شامل مصاحبه با کارشناسان، مطالعه منابع و اسناد معتبر و گردآوری داده‌های آماری باشد.

۵.    هدفمند بودن

مستندهای اجتماعی صرفاً با هدف سرگرمی ساخته نمی‌شوند. این مستندها در تلاش هستند تا با ایجاد آگاهی و تحریک تفکر در مخاطب، زمینه‌ساز تغییر و تحولات مثبت در جامعه باشند. به عبارت دیگر، مستندساز دغدغه خود را به دغدغه مخاطب تبدیل می‌کند و او را به مشارکت در حل معضلات اجتماعی ترغیب می‌کند.

۶.    سبک مشاهده‌ای

یکی از متداول‌ترین سبک‌ها در ساخت مستندهای اجتماعی، سبک مشاهده‌ای یا سینما وریته است. در این سبک، کارگردان به جای دخالت مستقیم در روند وقایع، صرفاً به مشاهده و ثبت آنها می‌پردازد. این نوع فیلمبرداری، حس صداقت و بی‌واسطگی را در مخاطب تقویت می‌کند و او را به قلب ماجرا می‌برد.

مستندهای اجتماعی، دریچه‌ای به سوی دنیای واقعی و انسان‌های آن هستند. این نوع فیلم‌ها با روایت صادقانه و بی‌طرفانه مسائل و معضلات جامعه، مخاطب را به تفکر وادار می‌کنند و او را به مشارکت در خلق جامعه‌ای عادلانه و انسانی تشویق می‌کنند.

معرفی برخی مستندهای اجتماعی

بیایید با هم چند مستند اجتماعی مهم در قرن ۲۱ رو مرور کنیم:

۱. بولینگ برای کلمباین (۲۰۰۲)

کارگردان: مایکل مور

این فیلم به بررسی استفاده خشونت‌آمیز از اسلحه در آمریکا می‌پردازد و تیراندازی در مدرسه کلمباین را به عنوان مثال مورد توجه قرار می‌دهد.

۲. عمل کشتن (۲۰۱۲)

کارگردان: جاشوآ اپنهایمر

این مستند با قاتلان دسته‌جمعی اندونزی که در دهه ۱۹۶۰ هزاران نفر را به قتل رساندند، گفتگو می‌کند.

۳. کارخانه غذا (۲۰۰۸)

کارگردان: رابرت کنر

این فیلم به بررسی سیستم تولید غذا در آمریکا می‌پردازد و نشان می‌دهد چگونه تولید صنعتی غذا بر سلامت مصرف‌کنندگان، کارگران، و محیط زیست تأثیر می‌گذارد.

۴. او نام من را ملاله گذاشت (۲۰۱۵)

کارگردان: دیویس گوگنهایم

این مستند زندگی ملاله یوسف‌زی، فعال حقوق تحصیل دختران، و تلاش‌های او برای ارتقاء آگاهی در زمینه آموزش زنان و مبارزه با تروریسم را به تصویر می‌کشد.

مستند اجتماعی در فیلم نت

در این مقاله سعی کردم تا شما را با یکی از مهم‌ترین تولیدات سینمایی یعنی مستند اجتماعی آشنا کنم. دیدن این فیلم‌ها سطح دانش ما را نسبت به مسائل فرهنگی و اجتماعی هر جامعه‌ای بالا می‌برد. شما می‌توانید در فیلم‌نت، جدیدترین و بهترین مستندهای اجتماعی را مشاهده کنید.

امیرمحمد صنایعی