۱۰ مستند ورزشی که باید ببینید/ آدرنالین خالص

به گزارش فیلم نت نیوز، چه‌کسی می‌تواند شباهت‌های میان ورزش و درام را انکار کند؟ هر رقابت ورزشی، یک داستان نمایشی تمام‌عیار است: داستانی که گاه پایانی تراژیک دارد و گاه با اتفاقاتی حماسی همراه است. قهرمانان فردگرا، درست مثل فیلم‌های سینمایی، همیشه نقش مهمی در رقابت‌های ورزشی دارند. باز به‌شکلی یادآور آثار نمایشی، مسابقات ورزشی همواره پر از احساسات متعارض هستند. بی‌دلیل نیست که این‌همه فیلم ورزشی دیدنی در تاریخ سینما ساخته شده است. اما این ارتباط محدود به سینمای داستانی نیست. انبوهی از فیلم‌های مستند در مورد رشته‌ها و وقایع ورزشی مختلف ساخته شده‌اند که تماشای آن‌ها می‌تواند بسیاری از ورزش‌دوستان را سیراب کند. در این مطلب به معرفی ده مستند ورزشی جذاب پرداخته‌ایم که در آن‌ها جنبه‌های مختلفی از تاثیرگذاری ورزش (از جنبه‌های سیاسی و اجتماعی تا نحوه خلق قهرمانان تحسین‌برانگیز و البته گاه ضدقهرمانانی پیچیده) بررسی شده‌اند.

۱. مستند ورزشی رویاهای حلقه‌ای (۱۹۹۴)

راجر ابرت، منتقد سرشناس تاریخ سینما، زمانی در تحسین مستند «رویاهای حلقه‌ای» گفته بود که این نه‌تنها یک مستند بلکه ترکیبی از مواردی چون شعر، نثر، افشاگری، جدل و روزنامه‌نگاری است. مستند ۱۷۱ دقیقه‌ای «رویاهای حلقه‌ای» داستان دو دانش‌آموز سیاه‌پوست دبیرستانی را در شهر شیکاگو دنبال می‌کند که رویای بازی به‌عنوان بسکتبالیست‌های حرفه‌ای را دنبال می‌کنند. این مستند در ابتدا قرار بود یک فیلم کوتاه ۳۰ دقیقه‌ای برای شبکه PBS باشد اما نتیجه، پنج سال فیلمبرداری و ۲۵۰ ساعت فیلم ضبط‌شده بود! استیو جیمز، کارگردان «رویاهای حلقه‌ای»، این مستند را به پرتره‌ای از دنیای پرفشار ورزش سطح بالای آماتوری و نزاع نوجوانان متعلق به طبقه پایین جامعه برای اثبات خود تبدیل کرد. تاثیر این فیلم به‌اندازه‌ای بود که وقتی، به‌علت قوانین خاص آن سال‌ها، نتوانست نامزدی اسکار بهترین مستند را به دست بیاورد، جریانی به راه افتاد که در نهایت به بازنگری در قوانین آکادمی اسکار در این رشته منجر شد.

۲. مستند ورزشی زمانی که سلطان بودیم (۱۹۹۶)

دهه هفتاد را می‌توان یکی از ماندگارترین دوره‌های ورزش بوکس یا مشت‌زنی دانست؛ زمانی که غول‌هایی چون محمدعلی کلی، جو فریزیر و جورج فورمن با یکدیگر به رقابت می‌پرداختند و هر مبارزه آن‌ها اتفاقی تاریخی محسوب می‌شد. یکی از همین رقابت‌ها و یکی از مشهورترین مسابقات تاریخ ورزش بوکس، مبارزه‌ای است که میان محمدعلی کلی و جورج فورمن در سال ۱۹۷۴ در کشور زئیر برگزار و به «غرش در جنگل» (Rumble in the Jungle) مشهور شد. اگر سکانس پایانی فیلم «علی» (مایکل مان، ۲۰۰۰) را به یاد بیاورید حتما می‌دانید داریم از کدام مسابقه صحبت می‌کنیم. مستند «زمانی که سلطان بودیم» به کارگردانی لئون گاست با محوریت این مسابقه شکل گرفته و به بررسی زمینه‌هایی سیاسی و فرهنگی می‌پردازد که این مبارزه را به یک موقعیت مهم تبدیل کرد. «زمانی که سلطان بودیم» مستندی در مورد زمانه‌ای است که بوکس بازتابی از مسائل اجتماعی بزرگ‌تر بود. علاوه بر این موارد، حس‌وحال نوستالژیک «زمانی که سلطان بودیم» و نمایش خاطرات برخی از سوپراستارهای پابه‌سن‌گذاشته بوکس که در دوران اوج این ورزش سلطنت می‌کردند، باعث می‌شود تا تماشای این مستند تجربه‌ای جذاب برای طیف گسترده‌ای از تماشاگران باشد.

۳. مستند ورزشی زیدان: یک پرتره قرن بیست‌ویکمی (۲۰۰۶)

بعضی از بازیکنان فوتبال به‌خودیِ خود یک اثر هنری به شمار می‌روند! کافی است در یک مسابقه تمام تمرکز خود را روی حرکات آنان بگذاریم تا با انبوهی از حرکات پیچیده و محیرالعقول روبه‌رو شویم. زین‌الدین زیدان فرانسوی یکی از همین فوتبالیست‌ها بود. مستندهای زیادی در مورد این نوابغ چمن سبز ساخته شده‌اند و «زیدان: یک پرتره قرن بیست‌ویکمی» به کارگردانی داگلاس گوردون و فیلیپ پارنو را به‌عنوان نمونه سطح‌بالایی از پرتره‌های مستند فوتبالی برای حضور در این لیست انتخاب کرده‌ایم. «زیدان: یک پرتره قرن بیست‌ویکمی» این فوتبالیست را در طول یک مسابقه، از لحظات آماده‌سازی قبل از بازی تا آخرین لحظاتش در زمین، به تصویر می‌کشد. با استفاده از دوربین‌های متعدد در گوشه و کنار استادیوم، از جمله روی خود بازیکنان، تجربه‌ای همه‌جانبه از مهارت و ظرافت‌های زیدان در زمین مسابقه جلوی چشم ما قرار گرفته است. این احتمالا یکی از کامل‌ترین مستندها در زمینه نمایش سطح توانایی زیدان در هدایت کامل بازی و انجام حرکاتی پیچیده و ویژه است.

۴. مستند ورزشی مردی روی سیم (۲۰۰۸)

آیا به سینمای دهه ۱۹۷۰ آمریکا علاقه دارید؟ آیا از تماشای شخصیت‌هایی که تمام زندگی‌شان را به شکستن مرزها اختصاص داده‌اند لذت می‌برید؟ آیا از آن دسته افرادی هستید که تمایلی به پیروی از اصول و الگوهای پذیرفته‌شده و کلاسیک اجتماعی ندارند و هویت فردی خود را از هر چیز دیگری مهم‌تر می‌شمارند؟ در این صورت، مستند «مردی روی سیم» برای شما ساخته شده است! این مستند تحسین‌شده به کارگردانی جیمز مارش، داستان هنرمند بندباز فرانسوی، فیلیپ پتی، را روایت می‌کند که در سال ۱۹۷۴ بین برج‌های دوقلوی مرکز تجارت جهانی بندبازی کرد. مارش علاوه بر بیان روایتی جذاب از این ماجرای تاریخی، انگیزه‌های پشت این عمل جسورانه پتی و برنامه‌ریزی‌های انجام‌شده برای اجرای دقیق این برنامه را واکاوی و البته «مردی روی سیم» را به مستندی در ستایش روح آزاد بشر تبدیل می‌کند.

۵. مستند ورزشی ۱۷ ژوئن ۱۹۹۴ (۲۰۱۰)

مستند «۱۷ ژوئن ۱۹۹۴» از این جهت قابل‌توجه است که محدود به یک رشته ورزشی خاص نمی‌شود بلکه مجموعه‌ای از وقایع مهیج ورزشی را مورد بررسی قرار می‌دهد که در یک روز مشخص اتفاق افتاده‌اند. ۱۷ ژوئن ۱۹۹۴ را می‌توان احتمالا یکی از خاص‌ترین روزهای تاریخ ورزش دانست. برگزاری فینال لیگ بسکتبال آمریکا، رژه پیروزی معروف و هیجان‌انگیز باشگاه هاکی روی یخ «نیویورک رنجرز» پس از فتح جام استنلی، برگزاری افتتاحیه جام جهانی فوتبال ۱۹۹۴، و تعقیب و گریز پلیس و او. جی. سیمپسون (که مستند دیگری در مورد او در این مطلب معرفی شده است) که هزاران نفر آن را به‌صورت زنده دنبال کردند، از جمله وقایعی هستند که در آن روز خاص اتفاق افتادند. برت مورگن، کارگردان «۱۷ ژوئن ۱۹۹۴»، به‌شکل جالبی تمام این رویدادها را به هم پیوند زده و چگونگی تاثیر آن‌ها را بر ورزش به‌طور خاص و بر جامعه به‌طور کلی بررسی می‌کند.

۶. مستند ورزشی سنا (۲۰۱۰)

در سال‌های اخیر مکس ورشتپن هلندی چهره اول مسابقات جذاب و محبوب فرمول یک محسوب می‌شود. پیش از او، لوئیس همیلتون برای مدتی طولانی تاج سلطنت این رقابت‌ها را بر سر داشت و البته خیلی از ما هنوز درخشش مایکل شوماخر را در اوایل قرن بیستم به یاد داریم. اما قبل از تمام این رانندگان، آیرتون سنای برزیلی به‌مدت چند سال (در اواخر دهه ۱۹۸۰ و اوایل دهه ۱۹۹۰) مشهورترین چهره ورزش اتومبیل‌رانی محسوب می‌شد. مرگ تراژیک او به‌خاطر یک سانحه دلخراش رانندگی در پیست اتومبیل‌رانی مسابقات فرمول یک را می‌توان از غم‌بارترین اتفاقات تاریخ این رقابت‌ها دانست. آصف کاپادیا (که مستند «ایمی» را نیز در مورد ایمی واینهاوس کارگردانی کرده است) در «سنا» به داستان زندگی آیرتون سنا به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین رانندگان تمام ادوار فرمول یک می‌پردازد. این مستند بازه زمانی وسیعی را، از روزهای اولیه کار او به‌عنوان یک راننده تا مرگ او در ۳۴ سالگی، بررسی می‌کند و با جلوه‌های بصری چشمگیر و نگاهی احساساتی، رابطه پیچیده بین ورزش، سیاست و ملی‌گرایی را محور کار خود قرار می‌دهد.

۷. مستند ورزشی دو اسکوبار (۲۰۱۰)

وقتی نام اسکوبار بیاید، احتمالا همه ما به یاد سلطان مواد مخدر، پابلو اسکوبار، می‌افتیم. اما این نام برای فوتبال‌دوستان قدیمی‌تر تداعی‌گر نام یک چهره مشهور دیگر هم هست. آندرس اسکوبار، یکی از بازیکنان مستعد تیم ملی فوتبال کلمبیا بود؛ تیمی که با انبوهی از بازیکنان سرشناس یکی از امیدهای صعود به مراحل پایانی جام جهانی فوتبال ۱۹۹۴ محسوب می‌شد اما در همان مرحله گروهی و، از جمله، به‌واسطه گل‌به‌خودی غافلگیرکننده‌ای که اسکوبار وارد دروازه خود کرد، از دور رقابت‌ها کنار رفت. اما ماجرا از این هم دردناک‌تر شد چرا که آندرس اسکوبار پس از بازگشت به کشور و تنها ده روز پس از آن گل‌به‌خودی شوم، به‌شکلی بی‌رحمانه و با شلیک شش گلوله به قتل رسید؛ اتفاقی که، طبق باور عمومی، جریمه همان گل‌به‌خودی بود. مستند «دو اسکوبار» پرتره‌ای از دو مرد با نام خانوادگی مشترک اما با شخصیت و سرنوشت بسیار متفاوت است. این مستند از طریق داستان پابلو و آندرس اسکوبار، نیروهای پیچیده اجتماعی، سیاسی و اقتصادی را بررسی می‌کند که در دهه‌های پرآشوب ۱۹۸۰ و ۱۹۹۰ کلمبیا را ساختند.

۸. مستند ورزشی ارتش سرخ (۲۰۱۴)

بارها جملاتی از این دست را شنیده‌ایم که «ورزش فرصتی است برای یک رقابت دوستانه و تحکیم پیوندها» یا «ورزش عاملی است که مرزهای بشرساخته را از بین می‌برد». اما احتمالا همه ما خوب می‌دانیم که اوضاع خیلی هم از این قرار نیست! به‌محض این‌که ورزش جنبه‌ای صنعتی پیدا کرد، به یک ابزار سیاسی هم تبدیل شد. به‌عنوان نمونه می‌توان به تمام جنجال‌های سیاسی عجیب بازی‌های المپیک در دوره جنگ سرد و رقابت دشمنانه اتحاد جماهیر شوروی و ایالات متحد آمریکا (که در اواخر جنگ سرد آلمان شرقی هم به‌عنوان یک رقیب به آن‌ها اضافه شد) اشاره کرد. مستند «ارتش سرخ» ساخته گیب پولسکی از طریق پرداختن به گروهی موسوم به «پنج روسی»، گروهی از ورزشکاران مستعد تیم ملی هاکی شوروی که در روزهای پایانی جنگ سرد از این کشور گریختند تا در لیگ ملی هاکی آمریکا بازی کنند، نگاهی به این جنبه از ارتباط میان ورزش و سیاست می‌اندازد. پولسکی در این مستند نشان می‌دهد که چگونه حضور این پنج ورزشکار تاکتیک‌های اصلی هاکی آمریکایی را به‌کلی تغییر داد و موانع موجود سر راه بازیکنان اروپایی برای حضور در تیم‌های آمریکایی را از بین برد. حتی اگر علاقه‌ای به ورزش هاکی نداشته باشید و حتی در صورتی که از قوانین این ورزش هم سر در نیاورید، باز هم می‌توانید از این مستند به‌خاطر رویکرد میان‌رشته‌ای‌اش لذت ببرید.

۹. مستند ورزشی او. جی: ساخت آمریکا (۲۰۱۶)

جمله مشهور فیلم «شوالیه تاریکی» (کریستوفر نولان، ۲۰۰۸) با این مضمون که «یا به‌عنوان یک قهرمان می‌میری یا آن‌قدر زنده می‌مانی تا ببینی تبدیل به یک تبهکار شده‌ای.» را به‌خاطر دارید؟ به‌نظر می‌رسد این گزاره در مورد او. جی. سیمپسون صدق می‌کند. مستند تقریبا ۸ ساعته ازرا ادلمن داستان این ستاره بزرگ فوتبال آمریکایی را دنبال می‌کند که پس از متهم‌شدن به قتل عمد همسر سابق خود و یک مرد دیگر در سال ۱۹۹۴ به چهره‌ای بدنام تبدیل شد. ادلمن با استفاده از ماجرای سیمپسون، بحث‌های عمیق‌تری را در مورد نژاد و شهرت در لس‌آنجلس و آمریکا پیش می‌کشد. ماجراهایی همچون کتک‌خوردن رادنی کینگ (مرد سیاه‌پوستی که در سال ۱۹۹۱ و در پی عدم توقف خودرویش در پی هشدار پلیس دستگیر شد و مورد ضرب‌وشتم پلیس قرار گرفت) و شورش‌های متعاقب آن در سال ۱۹۹۲ در این مستند به‌شکل ویژه‌ای مورد توجه قرار می‌گیرند چراکه ادلمن خشم فزاینده سیاه‌پوستان از پلیس لس‌آنجلس را عاملی مهم در تبرئه جنجالی سیمپسون از اتهام قتل می‌داند. هر چند «ساخت آمریکا» بیشتر به اتفاقات خارج از زمین فوتبال می‌پردازد (و شاید از این جنبه نتوان آن را یک مستند خالص ورزشی دانست) اما با توجه به اشاره به این‌که چگونه سرگرمی مورد علاقه آمریکایی‌ها چهره‌ای چنین جنجالی خلق کرده است نکته مهمی را در مورد جایگاه فرهنگی ورزش مطرح می‌کند.

۱۰. مستند ورزشی دیه‌گو مارادونا (۲۰۱۹)

در مورد این‌که چه‌کسی بهترین بازیکن تاریخ فوتبال بوده است بحث‌های فراوانی وجود دارد. اما وقتی نام پرسروصداترین و جذاب‌ترین فوتبالیست تاریخ از نظر رسانه‌ای پیش بیاید، کمتر فوتبالیستی به گرد پای دیه‌گو آرماندو مارادونا می‌رسد. او هم به‌خاطر نبوغش در زمین، هم به‌واسطه گل‌های خاطره‌انگیز و گاه عجیب و جنجالی‌اش (از جمله گل معروف «دست خدا»)، هم به‌دلیل مواضع سیاسی‌اش و هم به‌تبع جنجال‌های زندگی شخصی و حرفه‌ای‌اش تقریبا در تمام طول زندگی تیتر اول رسانه‌های ورزشی بود. با این توضیحات اصلا عجیب نیست که مستندهای فراوانی پیرامون او ساخته شده است. «دیه‌گو مارادونا» به کارگردان آصف کاپادیا («سنا»، «ایمی») یکی از این فیلم‌ها است. کاپادیا در این فیلم سعی کرده با دقت به زندگی پیچیده این فوتبالیست آرژانتینی، از دوران جوانی‌اش در محله‌های فقیرنشین بوئنوس‌آیرس تا درخشش خیره‌کننده در زمین فوتبال و تبدیل‌شدن به یکی از مشهورترین چهره‌های دنیا، بپردازد. کاپادیا علاوه بر این به جنبه‌های تاریک شخصیت مارادونا، از جمله مبارزه طولانی‌مدت او با اعتیاد، ارتباط پرآشوب او با رسانه‌ها و روابط پیچیده خانوادگی‌اش هم توجه کرده است.

در کنار مستندهای ذکرشده، می‌توان تماشای مستند تحسین‌شده و البته جنجالی «آخرین رقص» را هم در مورد زندگی حرفه‌ای مایکل جوردن و آخرین قهرمانی شیکاگو بولز با درخشش او در لیگ ملی بسکتبال آمریکا (ان.بی.اِی) به دوستداران مستندهای ورزشی توصیه کرد. این مستند را پیش‌تر در مطلبی در مورد آشنایی با ۱۰ مستند تاریخی دیدنی معرفی کرده بودیم.

آریا قریشی