می توان مستند «شهر سوخته» را نوعی عبور از رویکرد باستان شناسی و برجسته کردن روایتی مردم نگارانه در تاریخی کهن دانست که تجربه های زیسته و زیست – جهان آن ها را در بازنمایی خلاقانه به تصویر می کشد.
به گزارش فیلم نت نیوز، مستند« شهر سوخته» به کارگردانی ناصر پویش که در بخش «سینمای دیگر» فیلم نت عرضه شده است اگر چه به نظر مستندی باستان شناسی و تاریخی به نظر می رسد که عنوان اثر هم به این معنا تعبیر می شود اما واقعیت این است که «شهر سوخته» روایتی مردم نگارانه با بهره گیری از تخیلی زیبایی شناسانه، در باره زندگی اجتماعی و اندیشه ها و جهان بینی مردم منطقه زابل در آن برهه تاریخی است؛ شهری که یکی از بلندترین تمدن های دوران سپیده دم تاریخ را داشته است.
اشاره به تخیل زیبایی شناختی در این اثر، ناظر به استفاده خلاقانه مستندساز در بازنمایی نمایشی و خیال پردازانه روابط و مناسبات فردی و اجتماعی مردم آن دوره با تمهید صداسازی است. به این معنا که مستند ساز زبانی خیالی برای مکالمات و دیالوگ های مردم آن دوره در سکانس های نمایشی اثر خلق می کند که امکان رمزگشایی از آن وجود ندارد ( گر چه از طریق زیرنویس آن ها را ترجمه می کند) اما توانسته با بهره گیری از عنصر خیال، شیوه زیستن و سخن گفتن مردم شهر سوخته را به شکل صوری بازسازی کند که این مولفه امکان همذات پنداری مخاطب با ریشه های کهن تاریخی و مردمانش را تقویت می کند.
از این حیث می توان مستند «شهر سوخته» را نوعی عبور از رویکرد باستان شناسی و برجسته کردن روایتی مردم نگارانه در تاریخی کهن دانست که تجربه های زیسته و زیست – جهان آن ها را در بازنمایی خلاقانه به تصویر می کشد.
در باره «شهر سوخته» مستندهای دیگری هم ساخته شده است حتا با همین عنوان؛ اما آنچه مستند ناصر پویش را متمایز می کند هم نگاه سوبژکتیو او به این شهر و تاریخ و مردم آن است که زیست اجتماعی مردم شهر را در کانون روایت خود قرار داده و هم فرم ابژکتیو آن که یک روایت زنده از پروسه باستان شناسی در این مکان است. شیوه ای از روایت و بیان که مسئله شناسی وزیبایی شناسی مستند را بر هم مماس می کند. مثلا همان پلان آغازین مستندکه پاک کردن گرد و خاک از روی یک شیشه است که هم کندوکاو و کنش حرفه ای یک باستان شناس را نشان می دهد و هم دالی نمادین در صورت بندی معنای اثر است که روشنگری در باره یک مکان و شهر اسطوره ای است.
در واقع مخاطب در مستند «شهر سوخته» با چند باستان شناس ایرانی و ایتالیایی روبرو می شود که در حال انجام حفاری و خاک برداری و فعالیت های مرتبط باستان شناسی هستند و هم در باره شهر سوخته و ویژگی های آن از منظرهای مختلف صحبت می کنند. در واقع مستند ساز با یک گروه محقق باستان شناس همراه شده که هم به شکل عملیاتی و هم علمی و گفتاری به رمز گشایی از این شهر شگفت انگیز دست می زنند.
صحبت های باستان شناسان ایتالیایی در باره شهر سوخته در کنار حرف های باستان شناسان ایرانی کمک می کند تا تحلیلی موازی از روایت داخلی و خارجی در باره سوژه داشته باشیم و جایگاه شهر سوخته از منظر های بومی و جهانی باستان شناختی شنیده شود. مستند ساز به نوعی از همین تحلیل و تفسیرها به جای متن گفتار استفاده می کند که وقتی کلام آن ها بر روی تصاویر شهر سوخته قرار می گیرد، هم سنخ نریشن می شود.
روایت «شهر سوخته» را با توجه به رویکردی که مستند ساز در پیش می گیرد می توان روایت جز به کل دانست. به این معنا که از طریق بازنمایی یک محوطه باستانی که شهر سوخته در آن شکل گرفته به گذشته تاریخی منطقه و مردم آن پل زده می شود و به واسطه تحلیل و تفسیرهای مردم شناسانه و باستان شناسی، تصویری کلی و روایتی کلان تر از سوژه مستند صورت بندی می شود.
در خوانشی فرامتنی از این مستند باید به این نکته هم اشاره کرد که با وجود پرداخت به شکوه و شوکت باستانی شهر سوخته و ارجاعات تاریخی به پیشرفت های تمدنی در این منطقه در آن برهه تاریخی، لحن اثر دچار ناسیونالیسم افراطی یا سانتی مانتالیسم ملی گرایانه نمی شود و مستند ساز تلاش کرده منطق رئالیستی اثر را در شیوه روایت حفظ کند. در عین حال با تماشای این مستند می توان به اهمیت و عظمت شهر سوخته در یک تمدن سنجی تاریخی پی برد. با این که کاوش های صورت گرفته در این شهر چه توسط باستان شناسان خارجی چه ایرانی، بسیاری از فرضیه ها، یافته ها و نظریه های مورخان و باستان شناسان را به چالش کشیده و رازهای تازه ای از تمدن کهن ایرانی را برملا کرده است.
به همین دلیل صحبت های باستان شناسان موجود در فیلم به متنی ملال انگیز بدل نمی شود و اطلاعات جذابی به مخاطب ارائه می کند . البته ریتم فیلم کمی کند است و گاه سویه های کلامی و کارشناسانه مطول می شود. با این حال همراه شدن گام به گام و گزارش لحظه به لحظه از کاوش های باستان شنان، تعلیقی جستجو گرایانه ایجاد می کند که با توجه به جذابیت های مورد شگفت انگیز یک شهر تاریخی، مخاطب را تا انتهای اثر می کشاند. مستندی که با تحلیل و تخیل خلاق به روایت شهر سوخته می پردازد.
رضا صائمی
«شهر سوخته» را اینجا ببینید.
